Қазақстан Республикасының аумағындағы радиациялық қауіпті жағдайларды жою және радиациялық бақылау

Ұлттық ядролық орталықтың 30 жылдығына – 30 жоба!

№ 12 жоба. Қазақстан Республикасының аумағындағы радиациялық қауіпті жағдайларды жою және радиациялық бақылау

Радиоэкология саласындағы бірегей жұмыс тәжірибесі, заманауи аппаратуралық-әдістемелік кешен уақытша аппаратуралық-әдістемелік кешен Қазақстан Республикасының Ұлттық ядролық орталығына Қазақстанның бүкіл аумағында радиациялық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

Ең алдымен бұрынғы Семей сынақ полигоны (ССП) аумағында шаруашылық қызметпен айналысатын кәсіпорындарды бақылау жүзеге асырылады.

Қазіргі уақытта бұрынғы ССП аумағында пайдалы қазбаларды өндірумен және тасымалдаумен, сондай-ақ өнеркәсіптік қалдықтарды көмумен айналысатын «Балапан» алаңының аумағында өнеркәсіптік қалдықтар (күшәла) қоймасы бар «Қазмырыш» ЖШС; пайдалы қазбаларды өндіру және тасымалдау, сондай-ақ өнеркәсіптік қалдықтарды көмуді жүргізетін әр түрлі мердігерлік ұйымдардың қатысуымен «Қаражыра» және «Қаражал» кен орындарында тас көмір және флюорит кенін игеруді жүргізетін «Қаражыра» АҚ және «Үлбі металлургия зауыты» АҚ сияқты бірқатар өнеркәсіптік кәсіпорындар белсенді жұмыс жүргізуде. Бұдан басқа ҚР ҰЯО медицинада радиациялық қауіпсіздікті қамтамасыз етеді. 2009 жылдан бастап медициналық рентген жабдықтарының пайдалану параметрлерін бақылау жұмыстары жүргізілуде. Жыл сайын 200–250 рентгендік диагностикалық аппаратты бақылау жүзеге асырылады.

Жұмыстың тағы бір бағыты – персоналға жеке дозиметрлік бақылау (ЖДБ) жүргізу. Иондаушы сәулелену көздерін (ИСК) пайдаланудың қалыпты жағдайларында кәсіптік сәулеленуді жеке дозиметрлік бақылау ИСК-ні бақылау жөніндегі шаралардың жеткіліктілігін бағалау үшін персоналдың сыртқы сәулеленуінің жеке тиімді дозаларын дұрыс және уақтылы айқындау үшін қажет. Жыл сайын ЖДБ 1500-ден астам медицина қызметкерлері, тау-кен өндіру саласының қызметкерлері және ІІМ қызметкерлері үшін өткізіледі. Ертіс химия-металлургия зауытында (ЕХМЗ) және Тоқырау кентіндегі бұрынғы әскери қару қоймасы аумағындағы радиациялық қауіпті жағдайды жою жөніндегі жұмыстар ірі жобалардың бірі болды.

ЕХМЗ-да және оған іргелес аумақтарда қалыптасқан радиациялық қауіпті жағдай инженерлік-техникалық зерттеу және оңалту жұмыстарының үлкен кешенін кезең-кезеңімен және ұзақ мерзімді жүзеге асыруды талап етті. ҚР ҰЯО иесіз иондаушы сәулелену көздерін және РАҚ-ты іздеу, алу, ластанған учаскелердің шекараларын анықтау және бұрынғы ЕХМЗ, РҚКП аумақтары мен іргелес аумақтарда радиациялық қауіпті жағдайды жою бойынша айтарлықтай жұмыс ауқымын атқарды.

ЕХМЗ-ден келіп түскен барлық РАҚ-ты «Байкал-1» ЗРК қоймаларына орналастыру мүмкін еместігін ескере отырып, 2011 жылы «Бұрынғы Ертіс химия-металлургия зауытының радиоактивті қалдықтары салынған контейнерлерді сақтау алаңы» жобасы әзірленіп, 2013 жылы іске асырылды. Зерттелген аумақтардың барлығы 65 учаскесінен және 22А цехынан жалпы салмағы 1400 тоннадан асатын қатты РАҚ толтырылған 1500 арнайы контейнер және 1500 бөшке алынды, қайта өңделді, тасымалданды және «Байкал-1» ЗРК-ке сақтауға орналастырылды.

ЕХМЗ-да ҚР ҰЯО орындаған барлық жұмыстар радиациялық жағдайды жақсартуға елеулі үлес қосты. Қазіргі уақытта ҚР ҰЯО зауыт аумағын бақылауды жүзеге асырады, ағынды және жер асты суларының мониторингі 2004 жылдан бері жүргізілуде. Мониторинг нәтижелері судағы табиғи және техногендік радионуклидтердің мөлшері пайдаланылатын аппаратуралық-әдістемелік қамтамасыз етуді анықтау шегінен төмен немесе гигиеналық нормативтерге сәйкес сумен араласу деңгейінен төмен екенін көрсетеді. Өрттің салдарынан оқ-дәрі қоймалары зардап шеккен Тоқырау кентіндегі бұрынғы әскери қару қоймасы аумағындағы радиоактивті ластану көздерін кәдеге жарату бойынша үлкен жұмыс атқарылды. Өрттен кейін қару қоймасының екі ғимаратында жоғары радиациялық қауіптілік көздері табылды, осыған байланысты 2006 жылы пайда болған радиоактивті қалдықтарды кәдеге жаратуды және оларды ұзақ уақыт сақтауға беруді қамтитын жою-консервациялау жұмыстарын жүргізу туралы шешім қабылданды.

Жұмыстарға ҚР Ұлттық ядролық орталығының мамандары ҚР Қорғаныс министрлігінің мамандарымен бірлесіп тартылды. Бұрын Қазақстан Республикасында мұндай прецеденттер болмаған әрі технологияларды әзірлеуді және РАҚ-ты кейіннен алып қоюды қамтитын жұмыстар алғаш рет жүргізілген болатын. Өрт пен оқ-дәрілердің жарылысы нәтижесінде олардың фрагменттері жақын маңдағы аумақтарға ұшты. Радиоактивті ластануға ұшыраған қоймаларға іргелес аумаққа өте мұқият радиометриялық тексеру жүргізуден тұратын нақты жұмыстың көп бөлігі ҚР ҰЯО мамандарына жүктелді. Тексеру нәтижесінде қоймалардың өздері ғана емес, сонымен қатар жалпы ауданы 10 гектардан асатын іргелес аумақтың да ластануға ұшырағаны анықталды.

Жүргізілген зерттеулер негізінде Қазақстан Республикасының аумағында бұрын қолданылмаған, ерекше аса ерекше объектіден радиоактивті қалдықтарды алу технологиясын әзірлеу қажеттілігі туралы шешім қабылданды. Жұмыстар 2 жыл бойы кезең-кезеңмен жүргізілді. Олар жан-жаққа ұшқан радиоактивті оқ-дәрілерді іргелес аумақтан жинап, кәдеге жаратудан басталды. Бұдан әрі № 18, № 9 қоймалардың аумақтарын талдау мен тазалау жүргізілді. Радиоактивті ластану анықталған металл элементтер мен конструкциялар арнайы бөлінген және жабдықталған алаңда радиоактивті материалдардан тазартудан өтті.

РАҚ-ты алып қою жұмыстарын жүргізу кезінде олар бастапқы ыдысқа қапталып, одан әрі «Байкал-1» ЗРК кешенінде ұзақ сақтауға орналастыру үшін көліктік қаптамаға орналастырылды. Жұмыс барысында жалпы көлемі 330 м³ РАҚ-ты тасымалдау бойынша 30-дан астам рейс жүзеге асырылды. Қоймаларды, сол сияқты іргелес аумақты да қорытынды радиоэкологиялық тексеру нәтижелері бойынша радиациялық қауіптің жойылғаны анықталды. Зерттелетін объектіні қорытынды тексеру нәтижесінде жүргізілген жұмыстардың қауіпсіздігі және қолданыстағы экожүйеге теріс антропогендік әсердің жоқтығы расталды. Қазақстан Республикасы атынан ҚР ҰЯО аталған проблеманы ойдағыдай, жоғары кәсіби деңгейде және жедел шешіп, радиациялық қауіпсіздік саласындағы құзыреттіліктің жоғары деңгейін растады.